Het laatste schip geladen met klei en kaolien, een gesteente dat vooral voor de productie van tegels wordt gebruikt, verliet de haven van Mariupol enkele dagen voor de inval van het Russische leger in Oekraïne. Het schip is eind februari van boord gegaan in de haven van Ravenna in Emilia-Romagna om tonnen materiaal te lossen in de opslagplaatsen die de bedrijven bevoorraden in de keramiekwijk van Sassuolo, in de provincie Modena, en die van artistiek keramiek in Faenza.

Sinds de aanvoer van grondstoffen uit Oekraïne als gevolg van de oorlog werd opgeschort, zijn technici en chemici hard aan het werk om de hoge kwaliteit te handhaven van de producten die de afgelopen decennia hebben bijgedragen tot de groei van de Italiaanse keramische industrie. Zowat 25 procent van de grondstoffen die in de keramische sector in Italië worden gebruikt, zijn afkomstig uit Oekraïne. De meeste kleisoorten die als waardevol worden beschouwd, zijn onmisbaar voor de productie van de duurste tegels met een hoge winstmarge.

Kostbare klei

De bedrijven in het district zullen het voor een onbepaalde tijd zonder moeten stellen. Om een compatibel en concurrerend alternatief te vinden, zo zeggen insiders, moet eerst een ander recept worden gevonden. Dat wil zeggen: een nieuw mengsel van klei, kaolien en veldspaat met materiaal dat uit andere landen wordt ingevoerd.

Klei en kaolien werden voornamelijk gewonnen in de steengroeven die zich bevinden in de Donbass regio, een gebied dat op papier deel uitmaakt van Oekraïne, maar dat sinds 2014 bezet is door pro-Russische separatisten. Het was een van de eerste gebieden die door het Russische leger werden bezet.

De afgelopen jaren heeft de export van dit type grondstof zich ontwikkeld dankzij de aanleg van wegen die speciaal zijn ontworpen voor de doorgang van grote vrachtwagens die op weg zijn naar de havens van Mariupol en Odessa. Van daaruit vertrekken de schepen die de Europese keramiekdistricten bevoorraden. In 2021 is 5,21 miljoen ton grondstoffen in de haven van Ravenna aangekomen, 1,57 miljoen meer dan het jaar daarvoor, dat door de pandemie was getroffen.

Klei uit Oekraïne is kostbaar vanwege zijn eigenschappen: het heeft een hoge "ruwe taaiheid", met andere woorden een grotere sterkte en samenhang dan het materiaal dat in andere landen wordt gewonnen. De Oekraïense klei is dan ook geschikt voor de productie van grootformaattegels met een geringe dikte, waarnaar op de markt steeds meer vraag is en die met andere grondstoffen niet gemakkelijk te maken zijn.

De jacht naar een vernieuwde formule

Massimo Muratori, algemeen secretaris van Femca CISL van Midden-Emilia, de vakbond van werknemers in de keramiek, textiel en chemie industrie in de regio Modena en Reggio Emilia, zegt dat de bedrijven sinds het begin van de Russische inval in Oekraïne hebben begrepen dat de gevolgen voor de invoer van materialen aanzienlijk zouden zijn en dat zij technici in hun werkplaatsen aan het werk hebben gezet.

"Ik heb begrepen dat veel van de tot nu toe uitgevoerde tests goed zijn verlopen," legt hij uit. "Het doel is om dezelfde kwaliteit en exact hetzelfde product te behouden met een ander recept. Het is niet gemakkelijk om het juiste mengsel te vinden: als er meer koolstof in de aarde zit die uit andere landen komt, zal de tegel iets donkerder zijn of een andere consistentie hebben dan die geproduceerd met Oekraïense grondstoffen, die ook een betere opbrengst hebben. Uit een bepaalde hoeveelheid Oekraïense klei is het mogelijk om meer tegels te produceren".

Een positieve noot: het is geen totaal nieuw werk. Jarenlang hebben de bedrijven laboratoria opgericht om de kwaliteit van het ingevoerde materiaal te controleren en lichte correcties van de recepten te bestuderen. Zonder een volledig contingent materiaal zullen echter meer ingewikkelde en originele keuzes moeten worden gemaakt.

De samenstelling van de tegels hangt immers ook samen met de markt, die zich oriënteert op esthetische keuzes die meer door mode worden gedicteerd en minder door de logica van productie en aankoop. Met de nieuwe behoeften van de bedrijven is een verandering van de voorkeuren in de richting van nieuwe soorten tegels niet uitgesloten.

"We hebben de markt ervan overtuigd de voorkeur te geven aan tegels met een witte body," vervolgt Muratori. "We zullen ook moeten gaan nadenken over een grotere productie met rode pasta".

Het laatste schip dat in de haven van Ravenna is aangekomen met de klei die in Oekraïne is gewonnen, garandeert de bevoorrading voor ten minste een paar maanden. Het is moeilijk te voorspellen hoe de situatie in Donbass er eind mei zal uitzien. Gezien de gevolgen van de oorlog in Mariupol, één van de steden waar de gevechten het hevigst waren en die nog steeds wordt belegerd, is het niet realistisch te denken dat de mijnbouw op korte termijn zal worden hervat. De steengroeven werden gedwongen te stoppen met werken en alle buitenlandse werknemers, waaronder veel Italianen, hebben Oekraïne verlaten.

Het alternatief is de aankoop van de grondstof uit andere landen, zoals Duitsland, Frankrijk, Oostenrijk, Turkije, Portugal, maar ook Sardinië en Piemonte.

We vroegen enkele Belgische groothandels naar hun reactie op de situatie. Zij zien ook een positief kantje aan deze nooit geziene crisis.

Corona was een zegen, transport en energieprijzen een ramp

De vervanging van 25% van de grondstof in korte tijd brengt, naast het vinden van nieuwe recepten voor tegels, nog twee andere problemen met zich mee. Het eerste probleem is de vraag hoe het materiaal naar Emilia-Romagna moet worden vervoerd, over zee of per trein. In beide gevallen hangt de leveringstijd af van de afstand tot het land van uitvoer en van de beschikbare infrastructuur. Het tweede probleem betreft de prijzen, die als gevolg van de plotselinge daling van het aanbod zullen stijgen. Het is mogelijk dat steenhouwers uit andere landen niet volledig aan de groeiende vraag kunnen voldoen.

Maar de onderbreking van de invoer van grondstoffen uit Oekraïne is slechts één van de problemen waarmee de sector te kampen heeft. Zoals alle bedrijven die grote hoeveelheden energie verbruiken, hebben ook de producenten in het district Sassuolo te kampen met de aanzienlijke prijsstijging. "Het gas, dat nodig is om de ovens te voeden waarin de tegels worden gebakken, kost acht keer zoveel als vorig jaar," zegt Giovanni Savorani, voorzitter van Confindustria Ceramica, tijdens de hoorzitting van de commissies Milieu en Productieactiviteiten.

"Onze activiteiten zijn in een crisis beland en we hebben meer dan 2.500 mensen op straat gezet. Het is anachronistisch om te denken aan het moeten vragen om ontslagen met zo'n groot aantal orders".

Tijdens de pandemie is de vraag naar keramische tegels, een vloerbedekking die gemakkelijk schoon te maken is en dus hygiënischer is dan andere, namelijk aanzienlijk toegenomen.

Volgens gegevens vrijgegeven door Confindustria Ceramica, noteerde de sector in 2021 een omzet van 459 miljoen vierkante meter, 12 procent meer dan in 2019, en een export van 367 miljoen vierkante meter, 13 procent meer dan in het jaar daarvoor (2019). De groei trof alle belangrijke internationale markten, met opvallende stijgingen in de Verenigde Staten, Duitsland, België en Nederland. De totale productie steeg met ongeveer 25 procent tot 430 miljoen vierkante meter. Net als veel andere energie-intensieve sectoren hebben ook keramiekproducenten de overheid om hulp gevraagd om de kosten van gas en elektriciteit te beperken.

Zorgwekkende gevolgen

Tot dusver zijn de enige middelen om de kosten te drukken vrij drastisch geweest: sommige bedrijven hebben de ovens uitgeschakeld omdat het duurder zou zijn ze te laten aanstaan dan niet te produceren, andere hebben ontslagen geactiveerd tot het einde van het jaar. Om precies te zijn gaat het om buitengewone ontslagen wegens een plotselinge en onverwachte gebeurtenis die niet aan de bedrijfsleiding kan worden toegeschreven. In feite gaat het om een preventieve afvloeiing die de bedrijven in staat stelt om op zeer korte tijd, twee of drie dagen, het werk te beperken wanneer de energiekosten te hoog zijn.

"De gevolgen zijn nu al zorgwekkend", legt Muratori uit. "Het industriegebied van Modena en Reggio Emilia is gebaseerd op keramiek: het echte risico is een verarming van het grondgebied. Als de marktomstandigheden in verband met de aanvoer van grondstoffen en de energiekosten zo blijven, is het niet uitgesloten dat iemand besluit zich elders te vestigen. De regering moet een limiet stellen aan de gasprijs en er mag in dit stadium geen rekening worden gehouden met uitgavenbeperkingen, zoals tijdens de pandemie is gebeurd. De energiecrisis is als een nieuwe pandemie".

Ovens op waterstof, een wissel op de toekomst?

Het aantal werknemers in het keramiekdistrict Modena en Reggio bedraagt ongeveer 15.000, zo'n 80% van de werknemers in de sector in het hele land. Naast de directe werknemers moeten ook de aanverwante industrieën in aanmerking worden genomen: engineering bedrijven, onderdelen, verpakkingsbedrijven, scheepvaartbedrijven. Eén van de belangrijkste bedrijven in de aanverwante sector is Sacmi, die ovens en machines voor de productie van tegels ontwikkelt. Het is gevestigd in Imola, heeft een omzet van meer dan 1,3 miljard en telt 4.600 werknemers. Paolo Mongardi, de president, leidt ook Acimac, de vereniging die de fabrikanten van keramische machines vertegenwoordigt.

Sacmi is al lang bezig met de ontwikkeling van nieuwe ovens die worden aangedreven door "groene" of "schone" waterstof, geproduceerd met het elektrolyseproces (scheiding van waterstof en zuurstof, nvdr) van water, met behulp van een machine die wordt aangedreven door hernieuwbare bronnen. Het is een technologie die het mogelijk maakt zonder gas te werken, maar die ook vrij duur is en waarvoor de overheid geen stimulansen of economische bijdragen heeft gegeven. "De waterstofoven is een oplossing die naar de toekomst kijkt en die momenteel erg duur is", legt Mongardi uit.

"Vanuit economisch oogpunt zijn ze alleen handig als de gasprijs erg hoog blijft. Bovendien is er geen distributie van waterstof op het netwerk, dus het zal heel moeilijk worden om zonder gas te doen, althans voorlopig. De keramieksector is een van de drijvende krachten van de Italiaanse export: in dit stadium moet hij door de staat worden gesteund. Net zoals de rekeningen van huishoudens worden verlaagd, zijn ook voor bedrijven ingrepen nodig".