IJzerzandsteen. Vroeger verguisd, nu gegeerd.

“Hagelandse ijzerzandsteen karakteriseert en verbindt het bouwkundig erfgoed en het natuurlijk landschap. De warme roestbruine kleur van, vooral middeleeuwse monumenten, vindt men ook terug in de ijzerzandsteenwanden van de Hagelandse heuvels”, zegt Michiel Dusar, geoloog en wetenschappelijk medewerker van het Koninklijk Belgisch Instituut voor Natuurwetenschappen. “Nergens anders is de streekverbondenheid tussen natuur en cultuur zo duidelijk als in het Hageland.”

Sinds 1839 dankt ijzerzandsteen uit het Hageland zijn naam Diestiaan, als verwijzing naar de stad Diest, aan André Dumont sr, grondlegger van de Belgische geologische tijdsschaal en kaart. Andere benamingen voor deze natuursteen zijn grauwe steen of grauwe arduin.

Het Hageland vormt een natuurlijk landschap in het noordoosten van Vlaams-Brabant, gekenmerkt door langgerekte ZW-NO gerichte heuvelruggen. De ijzerzandsteenbanken zijn ontstaan door verstening of verijzering van zeezand. Diestiaan bestaat dus uit een mengeling van zandkorrels (kwarts- en glauconietkorrels) en een ijzerhoudend bindmiddel dat voor de samenhang van de zandkorrels zorgt (het limonietcement).

Wat is de geschiedenis van deze steen?

De gotische kerken in de Demerstreek werden in 1935 door Stan Leurs (1893-1973), hoogleraar kunstgeschiedenis aan de Universiteit Gent, bedacht met de term ‘Demergotiek’.

Het gebruik van Diestiaan als bouwsteen gaat echter terug tot de Romeinse tijd tot relatief recent, maar kende zijn hoogtepunt tijdens de late Middeleeuwen. Niet alleen voor toepassing in kerkgebouwen en kapellen (waarbij de ijzerzandsteen doorgaans van pleister- en/of verflagen werd voorzien), maar ook voor stadsmuren en -poorten, watermolens, brugpijlers en kademuren.

Vanaf de 13^de eeuw werd in het Hageland steeds meer natuursteen uit naburige regio’s ingevoerd, vnl. Gobertange en Brusseliaan.

Rudy Peeters, directeur Van Loy Restauratiewerken: “In het verleden werd Hagelandse ijzerzandsteen als bouwsteen vooral gebruikt om de transportkosten te drukken. Het was uiteraard voordeliger en handiger om die over enkele kilometers te transporteren dan een verdere oplossing te zoeken. Maar daarnaast was het voor sommige bouwwerken dan net weer een statussymbool om stenen van elders aan te voeren.”

Als bouwsteen raakte Diestiaan in de eerste helft van de 19^de eeuw in onbruik en vond sindsdien nog vnl. toepassing in restauratieprojecten. Voor dat doel werden een paar groeves heropend, maar omdat die niet volstonden om aan de vraag te voldoen, nam men zijn toevlucht tot ijzerzandsteen van een andere herkomst, bv. Brusseliaan. Met niet altijd een even geslaagd esthetisch resultaat vanwege verschil van kleurtint en/of textuur.

Acuut gebrek

In toenemende mate worden historische monumenten waarin ijzerzandsteen gebruikt werd geconfronteerd met een belangrijk oppervlaktemateriaalverlies door verwering (zelfversnellende schadefenomenen bij waterinfiltratie, langzame ‘kruip’). Daaruit volgt de noodzaak tot vervanging door de streekeigen Diestiaan om de authenticiteit van het Hageland optimaal te bewaren.

Maar precies daar knelt het schoentje. De beschikbare reserves van deze steensoort zijn uiterst gering en sinds decennia wordt hij niet langer ontgonnen. Door het Agentschap Onroerend Erfgoed wordt de behoefte aan Diestiaan voor restauratieprojecten als het meest acuut ingeschat en dat met een nood van 20 tot 40m³ op jaarbasis.

“Bij wegen- en grondwerken vindt men sporadisch stenen die bruikbaar zijn”, weet Margot Bertels, verantwoordelijke steenkapperij Het Bourgondisch Huis van Renotec, “evenwel op voorwaarde dat zij oordeelkundig als blokken uitgezaagd worden en niet verbrijzeld.”

Bekloppen om fouten op te sporen

Voor de renovatie van de Sint-Catharinakerk deed men ook beroep op de gespecialiseerde bedrijven Van Loy Restauratiewerken en Das Natuursteen. Beide beschikken over een interne steenkapperij met vaste medewerkers die nog de oude artisanale technieken beheersen.

“Vermits ijzerzandsteen eerder zacht is, bemoeilijkt dat net het bewerken”, stelt ir. Donald Das, “en is een voorzichtige manipulatie vereist.”

Rudy Peeters: “De taken van de vakmensen zijn o.m.: opmeten, uittekenen en vervaardigen van mallen, verzagen van steenblokken en het manueel vormen van vlakke stenen en ornamenten. IJzerzandsteen is moeilijk bewerkbaar wegens een veelheid aan breuken en fouten in het materiaal, zodat er veel verlies is. (Tot wel 70% op het totale volume aan nuttige steenblokken, volgens Michiel Dusar). Daarom wordt de steen vooraf artisanaal ‘beklopt’ om de kwaliteit te onderzoeken.”

“IJzerzandsteen wordt op maat gebracht met speciale diamantzagen”, zegt ir. Donald Das, “en de eindafwerking gebeurt met de steenschaaf en/of beitels. IJzerzandsteen is een materiaal waar weinig steenkappers mee aan de slag willen omdat het zo abrasief is; alle machines en het handgereedschap kennen een zeer snelle slijtage.”

“Bij bewerking komen dan ook heel wat minuscule deeltjes vrij, zodat een goede afzuiginstallatie en stofmaskers een noodzaak zijn”, voegt Peeters toe.

“Indien gewenst kan men ijzerzandsteen visueel ‘verouderen’ door zacht zandstralen of door onregelmatig voegwerk toe te passen waardoor het lijnenspel minder strak lijkt.”

Maar omdat ijzerzandsteen sowieso veroudert onder invloed van klimatologische omstandigheden, menen experten dat artificieel verouderen niet noodzakelijk is.

Behoud en consolidatie

Omwille van het gebrek aan beschikbaarheid van Diestiaan en om de authenticiteit van historische gebouwen bij restauratie te behouden, adviseren erfgoedconsulenten om zoveel mogelijk de bestaande steen te behouden en te consolideren. Dat kan door:

• Behandeling met steenverstevigende middelen,
• Aanvullen van ontbrekende delen met herstelmortel,
• Uithalen en omdraaien van de stenen.

“Bijkomende bescherming van de steen zou verkregen kunnen worden door de applicatie van een waterwerende oppervlaktebehandeling”, voegt Yves Vanhellemont, Adjunct Labohoofd Laboratorium ‘Renovatie en erfgoed’, toe.

“Dat verhindert de vochtindringing in de steen, waardoor deze minder snel zal verweren. De eisen (inzake o.m. vorstbestendigheid en verwering) die daarbij aan het metselwerk worden gesteld, zijn daarbij echter dermate streng, dat in de praktijk het meeste metselwerk in ijzerzandsteen ongeschikt is om waterwerend gemaakt te worden.”

Zoals bij de meeste instandhoudings-, restauratie- en renovatieprojecten is een standaardoplossing helaas niet mogelijk en is de beoordeling en aanpak van een monument in ijzerzandsteen steeds case-specifiek maatwerk, gesteund op een proces van anamnese – diagnose – therapie – controle.

De ene steen is de andere niet

“Er bestaat controverse over de steensoorten die Diestiaan zouden kunnen vervangen”, stelt Michiel Dusar. “Sowieso komen die van elders en zijn verschillend van kleur, patina en textuur.”

1. Brusseliaan (regio Dijlebekken)
   Brusseliaan is duurzamer dan Diestiaan en daarom vaak vervangsteen. Margot Bertels: “Brusseliaan komt in de buurt als vervanging, maar de kleurtint is verschillend. Bovendien dient Monumentenzorg de steen goed te keuren, wat niet altijd het geval is.”
2. Tongeriaan (regio Tongeren, Leuven en Tienen)
   Tongeriaan is zo zeldzaam dat … Diestiaan vaak als vervangsteen fungeert.
3. Bergsteen (regio Vlaamse Ardennen en West-Vlaamse Heuvelland)
   Bergsteen is moeilijk bewerkbaar maar daardoor ook minder onderhevig aan weersomstandigheden.
4. Sideriet ( Netevallei tussen Olmen en Geel)
   Sideriet is een compacte, duurzame variant en minder bekend.
5. Carrstone (regio Norfolk – UK)

Carrstone is grofkorrelig, duurzaam en toch poreus. De steen is vrij heterogeen in samenstelling, kleur en verweringsgevoeligheid. Dusar: “Carrstone heeft een andere ontstaansgeschiedenis en mineralogische samenstelling dan Diestiaan, maar verwerft een vergelijkbaar patina. Steenbewerkers willen echter niet afhankelijk zijn van één leverancier.”

Yves Vanhellemont: “Voor welke vervangsteen men ook opteert; in alle gevallen dient die aangepast te zijn aan ons klimaat en dus specifiek voldoende vorst- en vochtresistent zijn, naast visueel uiteraard sterk op Diestiaan lijken.”